شرق آسیا

روز چهارشنبه 26 شهریور 1404 در سفر «شهباز شریف» نخست وزیر پاکستان به ریاض ضمن دیدار با محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان سعودی، توافق‌نامه استراتژیک بین پاکستان و عربستان سعودی امضا شد و دو طرف بر تعمیق روابط سیاسی و دفاعی تاکید کردند. توافق دفاع مشترک استراتژیک بین عربستان سعودی و پاکستان، به نوعی نقطه عطفی در روابط دو کشور محسوب می‌شود. این توافق، که هرگونه حمله نظامی خارجی به یکی از طرفین را حمله به هر دو تلقی می‌کند، در چارچوب «تقویت همکاری‌های دفاعی»، «بازدارندگی مشترک» و «حفظ امنیت منطقه‌ای» تدوین شده است. دو کشور عربستان و پاکستان نزدیک به هشتاد سال است که طبق پیوندهای دینی و منافع استراتژیک مشترک، با همدیگر تعامل داشته و در مواقع حساس، یارِ همدیگر بوده‌اند.(در راستای جمله فوق باید اشاره کرد که پاکستان به عنوان تنها کشور اسلامی دارای سلاح هسته‌ای (از سال ۱۹۹۸) و ارتش قدرتمند منطقه‌ای، همواره شریک راهبردی ریاض محسوب می‌شده است. عربستان از دهه ۱۹۶۰ حمایت‌های مالی گسترده‌ای از پاکستان کرد، به ویژه در دوران تحریم‌ها پس از آزمایش‌های هسته‌ای پاکستان در ۱۹۹۸، که شامل تأمین نفت رایگان (۵۰ هزار بشکه روزانه) و کمک‌های غیرمستقیم برای پیشبرد برنامه هسته‌ای اسلام‌آباد بود. در مقابل، پاکستان در دهه ۱۹۸۰ نیروهای نظامی خود را برای حفاظت از مرزهای شمالی عربستان در جنگ ایران-عراق مستقر کرد و نقش رابط بین ریاض، واشنگتن و مجاهدین افغان در برابر شوروی ایفا نمود.) لذا توافق اخیر، از دلِ همکاری‌های دفاعی دو کشور، نشأت می‌گیرد؛ اما امضای آن در بحبوحه افزایش تنش‌های منطقه‌ای، از جمله حمله رژیم صهیونیستی اسرائیل به قطر در ۹ سپتامبر ۲۰۲۵ (۱۸ شهریور ۱۴۰۴)، موجب شد تا این توافق بیشتر به چشم بیاید. هر چند باید تاکید کرد که کاهش اعتماد کشورهای حوزه خلیج فارس به تضمین‌های امنیتی آمریکا را نیز نباید نادیده گرفت.

خاورمیانه در طول یک قرن گذشته همواره کانون تنش‌ها و بازآرایی‌های راهبردی ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی بوده است. حال نیز در شرایطی که ایالات متحده آمریکا و متحدان منطقه‌ای آن با محوریت اسرائیل از طرح‌هایی برای مهندسی یک «نظم نوین» امنیتی سخن می‌گویند و در همین راستا منطقه را غرق در چالش‌های جدیدی مانند جنگ 12 روزه کردهند، نگاه‌ها به‌سوی بازیگری تعیین‌کننده اما رازآلود یعنی جمهوری خلق چین، معطوف شده است. حضور فزاینده پکن در منطقه، که با رشد خیره‌کننده اقتصادی و نفوذ دیپلماتیک همراه شده، این پرسش بنیادین را برای سیاست‌گذاران خاورمیانه مطرح می‌سازد که ماهیت واقعی راهبرد چین در قبال خاورمیانه چیست و این قدرت نوظهور در برابر تحولات شتابان و طرح‌های امنیتی غرب‌محور چه واکنشی نشان خواهد داد؟ آیا چین صرفاً یک شریک اقتصادی عمل‌گراست، قدرتی تجدیدنظرطلب که به دنبال برهم زدن ساختارهای موجود است، یا بازیگری که الگوی متفاوتی از کنشگری را مبتنی بر منطقی متفاوت دنبال می‌کند؟ پاسخ به این پرسش مهم، مستلزم عبور از تحلیل‌های سطحی و درک عمیق‌تر منطق حاکم بر سیاست خارجی پکن است. برخلاف تصور رایج که چین را یا یک بازیگر منفعل یا یک قدرت تهاجمی تمام‌عیار می‌بیند، راهبرد این کشور نه بر پایه تقابل مستقیم و پرهزینه با نظم موجود، بلکه بر مبنای یک اصلاح‌گرایی عمل‌گرایانه و صبورانه استوار است. این رویکرد، که ریشه‌های عمیقی در جهان‌بینی فلسفی و تجربیات تاریخی چین دارد، به دنبال افزایش وزن و نفوذ در ساختارهای فعلی و هم‌زمان، ایجاد نهادها و ائتلاف‌های موازی است. از این منظر، خاورمیانه برای چین نه یک هدف غایی و ارزشی، بلکه یکی از مهم‌ترین عرصه‌ها برای پیشبرد اهداف جهانی آن یعنی تأمین امنیت انرژی، گسترش کریدور کمربند و جاده (BRI) و به چالش کشیدن هژمونی غرب در قامت رهبر خودخوانده «جنوب جهانی» است. بنابراین، انتظار مداخله نظامی جدی و ایفای نقش به عنوان یک ضامن امنیتی قاطع در بحران‌های حاد منطقه، با ماهیت راهبرد جهانی و محتاطانه پکن همخوانی ندارد و می‌تواند به یک خطای محاسباتی راهبردی برای بازیگران منطقه‌ای منجر شود.

✅تأکید آیت‌الله خامنه‌ای بر لزوم عملیاتی شدن سریع توافق ایران و چین در شرایط کنونی، به ویژه پس از فشارهای آمریکا و اسرائیل و تهدیدات تروئیکای اروپایی، نشان‌دهنده اهمیت این توافق برای مقابله با بحران‌های اقتصادی و سیاسی است. در این راستا، توافق ایران و چین به مثابه یک استراتژی جایگزین برای کاهش تاثیر تحریم‌ها و ارتقای توان اقتصادی ایران در برابر فشارهای جهانی عمل خواهد کرد. ❇️عملیاتی شدن توافق ایران و چین به عنوان راهبردی برای کاهش فشارها و تقویت اقتصاد ایران در آینده به کار خواهد رفت. ایران باید در این مسیر، با دقت و هوشیاری به تعاملات جهانی و منطقه‌ای نگاه کند و منافع ملی خود را در اولویت قرار دهد.

❇️نشست اخیر سازمان همکاری شانگهای، نه‌تنها نمایشگاه دیدگاه‌های رهبران آسیایی درباره نظم جهانی بود، بلکه فرصتی برای ایران فراهم کرد تا نقش خود را در محور چندقطبی در حال شکل‌گیری تثبیت کند. ❇️ولادیمیر پوتین در این نشست، غرب را مسئول بحران اوکراین معرفی و خواستار هم‌پیمانی اعضاء در برابر فشارهای خارجی شد. این دیدگاه همسو با خط‌مشی تهران، زمینه نزدیکی بیشتر ایران و روسیه را در مدیریت چالش‌های مشترک فراهم کرد. چنین همگرایی سیاسی، جایگاه ایران را در صف کشورهای معترض به الگوی تک‌قطبی غرب تقویت می‌کند. ❇️برای بهره‌برداری کامل از این هم‌پیمانی چندقطبی، تهران باید استراتژی فعال‌تری اتخاذ کند؛ شامل سرمایه‌گذاری مشترک، هماهنگی با قدرت‌های کلیدی و استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی سازمان تا هم فشارهای خارجی مهار شود و هم موقعیت منطقه‌ای ایران تثبیت گردد.

❇️ این موضع روسیه تنها یک پیام حمایتی به تهران نیست، بلکه نشانه شکل‌گیری جبهه‌ای جدید در برابر فشارهای یکجانبه غرب است. تجربه طولانی مسکو و پکن در مقابله با تحریم‌ها، زمینه اتحاد بیشتری را ایجاد کرده و در صورت مخالفت رسمی چین، آمریکا و اروپا با بن‌بست جدی در اعمال تحریم‌های رسمی سازمان ملل روبه‌رو خواهند شد. ❇️ در نگاه غرب، مکانیسم ماشه آخرین اهرم فشار برای وادار کردن ایران به پایبندی کامل به برجام بود. اما بدون پشتوانه شورای امنیت، این ابزار بیشتر یک نمایش سیاسی خواهد بود تا یک اقدام مؤثر. در نتیجه، کشورهای مخالف قادر خواهند بود از خلأ ایجاد شده برای افزایش روابط اقتصادی و امنیتی با شرق بهره‌برداری کنند. ❇️ این وضعیت تصویری روشن از روند شتاب‌گرفته «دوقطبی شدن جهان» ارائه می‌دهد: در یک سوی این شکاف ایالات متحده، اروپا و متحدان آسیای شرقی، و در سوی دیگر چین، روسیه، ایران و برخی کشورهای مستقل یا منتقد نظم تحت رهبری غرب قرار دارند. ماجرای مکانیسم ماشه به موضوع هسته‌ای ایران محدود نمی‌شود و به بخشی از رقابت گسترده‌تر بر سر بازتعریف قواعد نظم جهانی تبدیل شده است.

روابط طالبان و آمریکا ازجمله معدود نمونه‌های روابطی است که در طی حدود سه دهه، از مرحلۀ جنگ تمام عیار به مرحلۀ مذاکره و اکنون به مرحلۀ تعامل غیر رسمی رسیده است. وضعیت روابط طالبان و آمریکا در چهار سال اخیر، مطلوب این گروه نبوده و حکومت طالبان در این سالها در تلاش برای تعمیق روابطش با آمریکا بوده است. در این مسیر، حکومت طالبان با چالش‌هایی متعددی روبه‌رو است که مهمترین آنها، نارضایتی کشورهای روسیه، چین و ج.ا.ایران و همچنین احتمال وقوع اختلاف و انشعاب در حکومتش است. با این حال، شواهد موجود حاکی از آن است که وضعیت کنونی روابط طالبان و آمریکا؛ یعنی تعاملات محدود و مشروط، هم‌زمان با حمایت مالی و انتقاد در برخی حوزه‌ها از حکومت طالبان، حداقل در کوتاه مدت، میان طرفین تداوم خواهد داشت. البته با توجه به سوابق رفتاری "دونالد ترامپ" رئیس جمهور کنونی آمریکا و اقدام‌های خارج از اصول وی، وقوع دو سناریو دیگر (خوش‌بینانه و بدبینانه) نیز محتمل است و نمی‌توان به صورت قطعی در این خصوص اظهار نظر کرد. در پایان، باید به این نکته نیز همواره توجه داشت که نگاه آمریکا به افغانستان تنها معطوف به خود افغانستان نیست و چگونگی ایفای نقش افغانستان در منطقه، برای این کشور از مسائل داخلی افغانستان و ارتباط صرف با خود این کشور، مهم‌تر است. یکی از دلایل این امر، تلاش آمریکا برای بهره‌برداری از جغرافیای افغانستان و درگیر کردن رقبای خود نظیر روسیه، چین و ج.ا.ایران در این کشور، با اقدام‌هایی ازجمله تقویت داعش خراسان است.  پیشنهاد

ترس عمیق پیکره‌ حکومت طالبان را در ساختار آن درنوردیده و هر روز، به‌جای زایش و افزایش مؤلفه‌های قدرت، در مسیر محدودزایی و محدودیت‌افزایی شاخصه‌های قدرتمندی در همه‌ عرصه‌ها، به‌ویژه عرصه‌ فرهنگی–اجتماعی، به پیش می‌رود. کسی نمی‌تواند این مهم را انکار کند که شعر، جوششی از درون روح بی‌قرار شاعرانی است که با نگاه لطیف خود، موضوعات را از دریچه‌ای می‌نگرند که دیگران از نگریستن بدان عاجزند. حکومت طالبان که مدعی پیروی از دین، آیین اسلام و قرآن است، همین قرآن برخلاف قاعده‌ حکومت طالبان در برخورد با شاعران وارد تعامل می‌شود و ضمن طرح یک قاعده‌ کلی از شعرا، استثنائات آن را بر پایه‌ محور ایمان پایه‌ریزی می‌کند. جلوگیری از جوشش احساسات شاعران، عقده‌مندی‌ای را در آینده به وجود خواهد آورد که همچون سیلی بنیان‌کن، خرابی‌های زیادی را به بار خواهد آورد. این، افزون بر آن است که شاعران خود، سوپاپ اطمینان یک جامعه‌ پویا و پایا به شمار می‌آیند و نگاه نقادانه‌شان را همواره به ارزانی به جامعه و فرد نثار می‌کنند. سرزمین شعرخیز و شاعرپرور افغانستان، حساسیتی دوچندان دارد و نمی‌توان تنها با صدور چند دستورالعمل و ممانعت از برگزاری گعده‌های شعری، به سرکوب شاعران پرداخت؛ هرچند شاعران در عرصه‌های دیگری قلم و قدم بزنند که حتی ممکن است خلاف عقل، عرف و قانون جامعه نیز باشد.

در خردادماه، گروهی با نام «تحریک طالبان کشمیر» اعلام موجودیت کرد و خواستار استقلال کشمیر از سلطه هند و پاکستان شد. این گروه با شعارهای اسلامی، اقدامات هند را «پرچم دروغین» خوانده و به پاکستان نیز حمله کرده است. کارشناسان از این پدیده به‌عنوان تهدیدی جدید برای امنیت جنوب آسیا یاد می‌کنند.

❇️ معادلات پیچیده ژئوپولیتیکی در منطقه آسیای غربی، جنوبی و مرکزی، متاثر از رقابت‌های بین‌المللی و تغییر قدرت‌های هژمون جهانی است. با این وجود، سیاست‌های سه‌گانه جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر یعنی «اخراج اشغالگران آمریکایی»، «نگاه به شرق» و «سیاست همسایگی»، مسیر تحول مثبت و راهبردی در مناسبات منطقه‌ای را رقم زده است. ❇️ روابط رو به گسترش ایران با چین، روسیه و همسایگان شرقی، همزمان با پیشرفت طرح‌های راهبردی مانند «یک کمربند-یک جاده» و CPEC، زمینه‌ساز تعمیق همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و تمدنی است. در مقابل، آمریکا و متحدانش تلاش دارند با کریدور IMEC و ائتلاف QUAD، چین را مهار کنند که در این چارچوب مناسبات ایران و پاکستان اهمیت بیشتری یافته است. ❇️ سفر اخیر نخست‌وزیر پاکستان به ایران و کشورهای منطقه، پس از نشست سه‌جانبه چین-پاکستان-افغانستان، نویدبخش شکل‌گیری ائتلافی آسیایی بر پایه احترام متقابل و اشتراکات تمدنی است. موفقیت پاکستان در تقابل نظامی با هند نیز حساسیت منطقه‌ای را تغییر داده و توجه به دوستی و همکاری‌های گسترده منطقه‌ای به ویژه با ایران و افغانستان را افزایش داده است. ❇️ در سطح داخلی پاکستان، همبستگی مردم، ارتش و دولت و نزدیکی شیعه و سنی و نیز در ایران، تأکید بر نقش میانجی‌گرانه و همکاری‌های اقتصادی و امنیتی منطقه‌ای از جمله توسعه بندر چابهار و مقابله مشترک با تهدیدات تروریستی، نشان‌دهنده اراده دو کشور برای تثبیت صلح و امنیت منطقه است. حفظ آرامش و تمرکز بر دشمنان واقعی مانند رژیم صهیونیستی، مسیر پیش‌رو است.

اخیرا بنا به درخواست دادستانی کل و موافقت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور این کشور، فعالیت‌های گروه طالبان را به حالت «تعلیق» درآورد. (دادگاه عالی روسیه هنوز طالبان را از فهرست گروه‌های تروریستی خارج نکرده، بلکه تعلیق کرده است. در واقع، طالبان همچنان در این فهرست قرار دارد و هرگونه اشاره به حذف نام آن از این فهرست نادرست است.) این در حالی است که روسیه از سال ۱۳۸۲، طالبان را به عنوان یک سازمان «تروریستی» می‌شناخت. به نظر می‌رسد این اقدام دادگاه عالی روسیه با هدف تسهیل روابط دوستانه مسکو با حکومت کنونی افغانستان صورت گرفته است. دفتر دادستانی کل روسیه در سال گذشته نیز خواستار تعلیق نام طالبان از فهرست سازمان‌های تروریستی شده بود و در آذرماه ۱۴۰۳، رئیس‌جمهور روسیه با امضای قانونی، اجازه این کار را صادر کرده بود. با وجود خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، نفوذ و توانایی‌های اطلاعاتی آمریکا در این کشور همچنان از روسیه بیشتر است. در سه سال اخیر، روسیه بیشترین تعاملات را با حکومت طالبان داشته است، اما نمی‌خواهد آمریکا و غرب در افغانستان دست برتر را داشته باشند و با هرگونه اتحاد یا همکاری راهبردی میان طالبان و آمریکا مخالف است.

سازمان کشورهای ترک با صدور بیانیه‌ای، از حکومت طالبان خواستار تشکیل دولت فراگیر در افغانستان شد. این درخواست در کنار تأکید بر حقوق بشر و مبارزه با تروریسم، بازتابی از نگرانی امنیتی، منافع اقتصادی و حمایت از اقوام ترک‌تبار در منطقه است.

در حال حاضر، وضعیت بسیار شکننده، سیال و غیرقابل پیش‌بینی است. واکنش‌های آتی هند به حملات پاکستان و پایبندی هر دو طرف به اظهارات مبنی بر عدم تمایل به تشدید بیشتر تنش‌ها، تعیین‌کننده مسیر آینده این بحران خواهد بود؛ هرچند که چنین موضع‌گیری‌ها از سوی هند و پاکستان برای فریب افکار عمومی است. در نهایت سابقه روابط پرتنش و درگیری‌های متعدد بین هند و پاکستان، می‌طلبد تا به لزوم هوشیاری و تلاش‌های فوری برای جلوگیری از یک درگیری تمام‌عیار تکید شود. بدون شک افزایش تنش‌ها و تشدید دامنه جنگ بین هند و پاکستان به مناطق مرزی بلوچستان پاکستان با سیستان و بلوچستان ایران، بسیار نگران کننده است. احتمال این که با افزایش دامنه جنگ، گروه‌های تروریستی نظیر تی‌تی پی، القاعده، ارتش آزاد بلوچستان و سایر گروهک‌های تروریستی نظیر جیش‌الظلم و جندالشیطان و... نیز فعال شوند وجود دارد.

در حالی که برخی از قدرت‌های مداخله‌گر از جمله آمریکا و متحدانش در منطقه به ویژه رژیم صهیونیستی اسرائیل به دنبال برهم زدن امنیت جنوب شرق ایران و حتی بلوچستان پاکستان هستند تا با تأثیرگذاری بر سیاست‌ها و ثبات داخلی پاکستان، عملا روابط ایران و پاکستان را هم تحت تاثیر قرار داده و تقابلی کنند، همکاری‌های امنیتی و عملیاتی مشترک اخیر ایران و پاکستان حاکی از این است که امنیت و ثبات در مرزهای دو کشور خط قرمز مقامات تهران و اسلام‌آباد است و برای تامین امنیت و مبارزه با مزدوران و عناصر تروریستی، همکاری‌های نظامی و امنیتی در کنار تبادل اطلاعاتی تداوم خواهد داشت.

به نظر می‌رسد چینی‌ها به دنبال ورود به پرونده فلسطین و نقش آفرینی به عنوان شریک جهان عرب و عضو مسئول شورای امنیت هستند. توافق 14 گروه فلسطینی و ارائه طرح سه مرحله‌ای چین از آتش‌بس در غزه تا تشکیل دولت فلسطین براساس مرزهای بین‌المللی نشان دهنده هدف گذاری پکن برای نقش آفرینی بیشتر در معادلات منطقه و ایجاد موازنه در برابر آمریکا است. موفقیت چینی‌ها در این پرونده اعتبار پکن را برای ورود به پرونده اوکراین و میانجی گری میان مسکو- کیف افزایش خواهد داد.

پس از آغاز حکومت‌داری دوم طالبان در 24 مرداد 1400، داعش خراسان به‌عنوان یک گروه شورشی با امارت اسلامی طالبان در قامت یک دولت، به تقابل پرداخت. داعش در این مسیر با استفاده از ظرفیت‌های ذیل، به‌تدریج بر حجم عملیات‌هایش علیه نیروهای طالبان، زیرساخت‌های دولتی و همچنین غیرنظامیان افزود تا ضمن مطرح ساختن خود در منطقه، دولت طالبان را در تأمین امنیت ناتوان نشان داده و بر فشارهای داخلی و خارجی بر این دولت بیفزاید.

اهمیت هیدروپلیتیکی افغانستان اگرچه فرصت‌های مناسب و اهرم‌های فشار سیاسی را برای دولت‌های این کشور خلق کرده است اما در صورت عدم استفاده مناسب از آن (اولویت قراردادن مدیریت آبهای فرامرزی و عدم رعایت ملاحظات همسایگان)، دخیل کردن کشورهای فرامنطقه و در مجموع سیاسی‌سازی آبهای مشترک با همسایگان، می‌تواند در کنار بحران‌های دیگر که این کشور را سال‌ها از مسیر توسعه و ثبات سیاسی دور نگه ‌داشت، سبب ایجاد بحران تازه‌ای در این جغرافیا شود.

تحرکات جدید داعش در افغانستان را می‌توان مقدمه‌ای برای اجرای طرحی بزرگ‌تر با هدف مدیریت ناامنی در این کشور و به تبع آن در منطقه دانست.

اخیراً کنشگران اقتصاد سیاسی بین‌المللی از رفتارهای ایلات متحده و چین به عنوان جنگ سرد یاد می‌کنند حتی براساس یک نظرسنجی در اتحادیه اروپا؛ نزدیک به 61 درصد شرکت کنندگان باور به شروع جنگ سرد بین واشنگتن و پکن داشتند.

مهم‌ترین بحران برای آرامش شکننده شرق و جنوب شرق آسیا را می‌توان تشدید رقابت جمهوری خلق چین و ایالات متحده آمریکا عنوان کرد. آمریکا سعی دارد با استفاده ابزاری از همسایگان نگران (از سیاست‌های) چین به اهداف خود دست یابد.

حملات داعش به شیعیان هزاره می‌تواند باعث برافروختن جنگ شیعه و سنی در افغانستان شود که اگر طالبان نتواند بر این مسأله از طریق دفع داعش فائق آید، تعامل این جریان با جمهوری اسلامی ایران نیز خدشه‌دار خواهد شد. این‌ها چالش‌هایی است که کار طالبان برای تشکیل دولت را دشوار ساخته است.

حضور دائم ایران در شانگهای که با سیاست‌های کلان کشور در حوزه روابط خارجی، به‌ویژه «احیای نگاه به شرق» منطبق است، دربردارنده فرصت‌های راهبردی برای ایران است.

شانگهای سازمانی میان دولتی است که 43 درصد جمعیت جهان، یک چهارم خشکی زمین و حدود ۶۵ درصد بازار جهانی را در اختیار دارد. همچنین این سازمان با ایران، 46 درصد از گاز و 21 درصد از ذخایر نفتی جهان را در اختیار خواهد گرفت.

بعد از ویتنام، خروج شتابزده از افغانستان، دومین تجربه «شکست مهلک» آمریکا در یک نبرد خارجی در دوران پساجنگ جهانی دوم است که ضربه سنگینی به جایگاه بین‌المللی آمریکا زده است.

از زمان پیشروی‌های اخیر طالبان، ارزش افغانی - پول ملی افغانستان - مقابل دلار بیش از هفت درصد کاهش یافته و حالا با توجه به اخبار منع دسترسی طالبان به ذخایر ارزی افغانستان در خارج این کشور توسط آمریکا، کار برای اداره کشور سخت‌تر نیز خواهد شد.

بعد از تصرف کابل توسط طالبان این گروه رفتارهایی متفاوت با گذشته در پیش گرفت و همین امر سوالات مختلفی را حول این گروه به وجود آورده است. بحث تشکیل دولت، نسبیت قدرت و ارتباط با همسایگان و سایر کشورها سوالاتی است که باید به آنها جواب داد.